Bu roman 2006 yılında yayınladığım “Hallac-ı Mansur;
Yaşamı, Felsefesi, Eserleri” adlı çalışmamdan esinlenerek
kaleme alınmıştır. Alevi ileri gelenlerinden Cemal Şener,
Louis Massignon’un Hallac’ı dünyaya tanıtan ünlü eseri “La
Passion de Hallaj; Martyr Mystique de I’Islam-Hallac’in
Çilesi: Mistik İslam Şehidi" adlı kitabını Türkiye’ye getirtmiş
ve dilimize kazandırmak istemişti. Dört ciltlik muhteşem
çalışmayı, o günlerdeki yoğunluğum içinde Türkçeye
çevirmem mümkün değildi... Oturup, “Hallac-ı Mansur,
Yaşamı, Felsefesi, Etkileri” başlığı altında bir derleme
yaptım.
Yayımladığım derlemenin “Önsözünü” açıklamalarımın
sonuna italik karakterlerle ekliyorum.
Felsefe ve ilahiyata ilişkin yayınların derinliklerine girip
okumak bir hayli zordur. Oysa romanlar kolay okunur ve
geniş okuyucu kitlesi bulur. Kitleleri etkileyen, ruhumuzun
derinliklerini harmanlayan kültür, felsefe ve ilahiyatın
romanlarla, öykülerle dile getirilmesi kanımca konuların daha
kolay kavranmasına yol açabilir. Son yıllarda felsefe, yavaş
yavaş aydınlar arasında itibar görmeye başladı. Roman-
felsefe-inanç karışımı cazip hale gelebilir.
Horasan Erenleri, “Dört Kapı, Kırk Makam” anlayışıyla
Alevi-Sünni İslam tasavvufunu derinden etkileyen Hallac
neden romanlaştırılmasın. Özellikle Alevi dostlar için Hallac-
ı Mansur çok ayrı bir özellik arz ediyor. Çünkü Anadolu’yu
8│Önsöz ve Açıklama
müslümanlaştıran Horasan erenleri, pirleri Hacı Bektaş
Veli'nin Hallac düşüncesiyle İslam misyonerliğine
soyunmuşlardı. Horasan Erenlerinin dillerinde, Hallac’ın ana
düsturu “dört kapı, kırk makam” eksik olmaz; müritlerine
“ellerine, dillerine, bellerine sahip olmaların” öğütlenirdi.
Hallac’la Massignon bütünleşmiş; adeta yekvücut
olmuşlar; ruhen, kalben, yaşam tarzı olarak vahdete girmişler.
Maneviyat onları Vahdete bağlamış ama zaman beraberliği
uzak kalmış. Biri IX.-X. Yüzyıl Abbasiler döneminde
serüvenler yaşamış, hayatı pahasına düşüncelerini yazmış,
halk kahramanı olmuş; diğeri bin yıl sonra Hallac olmuş, onu
yaşamış, onu anlatmış, onun ruhunun içinde zahirde
Massignon adını almış.
Zamanı yaklaştırabilir miyiz? Hallac XX. Yüzyıla gelsin,
gene aynı sözleri söylesin veya Massignon bin yıl geriye
dönsün; Hallac’la birlikte Bağda’'ta, Vasit’te, Ahvaz’da,
Tustar’da, Basra’da yaşasın; onunla birlikte seyahatlere
katılsın, Horasan, Orta Asya, Uygur Ülkesini gezip dolaşsın.
Sohbetlerini dinleyip, Hallac'i bizzat kendinden öğrensin,
dostlarını, düşmanlarını tanısın; Abbasi entrikalarını, derin
devlet yapılanmalarını görsün.
Neden olmasın ki?!...
Bindirdim Louis Massignon’u Beyza adlı beyaz
küheylana, yükselttim gökyüzüne... Hallac bir kez
görünmüştü ona... Fransız casusu suçlanmasıyla Osmanlı
tarafından tutuklandığı zaman... Gaipten gelerek, intihar
girişimindeki genç bilim insanına moral vermişti...
“Yanındayım, üzülme, kaygılanma” demişti. Hep yanında
oldu...
Önsöz ve Açıklama│9
Massignon, Hallac’in kendisine bir kez göründüğünü
söyler... Bence Hallac onu tüm yaşamı boyunca yanına aldı,
atı Beyza’nın sırtında oradan oraya tüm serüvenlerinin tanığı
yaptı.
Elinizdeki roman bu birlikteliğin öyküsüdür.
Romandaki tarihlerini belirtildiği isim ve olaylar gerçeğe
dayalıdır.
Anlattımlar bugünün Türkçesi ve anlayış mantığı içinde
gerçekleştirilmiştir. Zaman zaman eski dile yer verilmesinin
gerekçesi merak çekme, gerçekliği vurgulama arzusunun
ifadesidir.
Terminoloji bağlamında kitabın sonuna “Deyimler”
bölümü konmuştur.
Hallac’ın konuşmalarının tamamı italik olarak verilmiştir.
Bu konuşmalar, onun ana düşüncelerine ters düşmeyecek
şekilde genişletilmiştir.
Şimdi gelelim Hallac’la la ilgili önceki çalışmamızın
önsözüne...
Başta Anadolu Alevîliği olmak üzere İslâm tasavvufunun
kaynaklarının başında Hallac-ı Mansur gelmektedir.
Hallac’la ilgili söylenceler, onun aşk ile Allah’a ulaşma
arzusu Anadolu’yu etkilemiştir. Alevî-Bektaşî dergahına
girişte “Dârı Mansur” diye adlandırılan ve Hallac’ın idamıni
simgeleyen tören, düşünüre verilen önem ve değeri ortaya
koymaktadır.
Ne yazık ki Anadolu kültüründe Hallac felsefesinin
bilimsel bir bakış açısı ile ele alınıp incelendiği Türkçe
kitaplar, monografiler son derecede azdır. Hallac’ı Batılı
10│Önsöz ve Açıklama
oryantalistler incelemiştir. İslâm tasavvufunun bu büyük
isminin Batı tarafından işlenerek gündeme getirilmesi
düşündürücüdür. Alevi araştırmacıların konuya eğilmemesi
ayrıca şaşırtıcıdır. Kültürel, felsefî kökenlere inmemek, politik
düzlemde kalmak düşünce ve inanç yapılarını zayıflatır.
Anadolu Alevîleri kimlik arayışı içindedirler. Kimlikte en
önemli belirleyici öge felsefî kökendir. Anadolu Alevîleri
felsefi köklerini tanıdıkları oranda oportunist, çıkarcı
güçlerin etki alanı dışına çıkacaklardır. Kimileri Şia’yla
Anadolu Alevileri arasında bağ kurmakta; bazıları ise
Marx’la Hallac’çı düşünceyi birbirine müsahip kılmaktadır.
Politik güçler Alevî potansiyelini iktidar aracı olarak
kullanmaya kalkmakta; ayrılıkçı eğilimler Alevî kültürüne
sahip çıkmaktadır. Bu tür oyunlardan kurtulmak için felsefî
kökene inmek zorunludur.
Yukarıda belirttiğimiz gibi Batılı bir düşünce adamı,
Fransız Louis Massignon, Hallac’ı geniş bir biçimde ele
alarak incelemiştir. Biz de onun dev yapıtı “La Passion de
Hallaj; Martyr Mystique de l’Islam” (Hallac’ın Cilesi;
Mistik İslâm Şehidi) adlı dört ciltlik, 2000 sayfa tutarındaki
eserinden yol alarak on yıl önce bir derleme
gerçekleştirmiştik.
Massignon, Hallac’la ilgili 2259 yapıtı inceleyerek
kitabını yazmıştır. Ayrıca Hallac söylencesinin yayıldığı tüm
yöreleri gezmiş, buralarda araştırmalar ve söyleşiler
yapmıştır. Seksen sekiz eser yazdığı bilinir. Sadece on tanesi
yüzyılımızda yayınlanmıştır, çoğu eski Türkçedir.
Massignon, kitabının 1. cildinde Hallac’ın yaşamına; 2.
ciltte düşüncelerinin yayılmasına; 3. ciltte Hallac’çı doktrin
Önsöz ve Açıklama│11
ve yapıtlarına yer vermiştir, 4. ciltte bibliyografya ve indeks
mevcuttur.
Massignon’un Hallac’ı inceleme öyküsü ilginçtir. 1907-
1908 yılında henüz yirmi dört yaşındayken, genç bir arkeolog
olarak Mezopotamya’ya gelen Louis Massignon inanç
açısından agnostiktir (bilinemezci). Casuslukla suçlanarak
Osmanlı hapishanesine düştüğünde mistik bir deneyim yaşar.
Arapçayı daha önce Kuzey Afrika’da öğrenen Massignon
ömrünü İslâm tasavvufunun (mistisizm) en büyük ismi olan
Hallac’a adamıştır. Bağdat’ta Arap mahallelerinde oturur,
Araplar gibi giyinir, Hallac’la ilgili bilgileri bizzat
Araplardan alır. Daha sonra Hallac’ın dolaştığı yerleri;
Anadolu’yu, Balkanları gezerek Hallac’çı düşüncenin
etkilediği toplumları inceler. Agnostik Massignon, hapisten
sonra Hallac sayesinde artık inanç sahibi olmuştur. İnanç
yolu Hıristiyanlıktır ama o kendi diniyle diğer tek tanrılı
dinler ve özellikle İslam arasında bir fark görmemektedir.
Massignon’un sıklıkla Türkiye’ye geldiği bilinmektedir.
Gelişlerinde, ülkemizde elli yıl yaşayan ve Dame de Sion ve
Galatasaray Lisesi’nde Felsefe, Fransızca öğretmenliği
yapan ve daha sonra Vatikan’ın Türkiye temsilcisi olan Mgr.
Pierre Dubois ile birarada olduğu ve onunla sohbetler
gerçekleştirdiğini bilmekteyiz. Pierre Dubois için de İslâm
dini önemli bir dindi ve Hz. Muhammed’de göksel ilham
vardı. (Bu konuda bkz. Niyazi Öktem, Kemal Suman, Turan
Ilgaz: Galatasaraylı Monsenyör Pierre Dubois’nin Anı ve
Görüşleri, İstanbul 2001).
Massignon’un Osmanlı topraklarındaki yaşamıyla ilgili
olarak oğlu Daniel Massignon, babasının notları ve
güncelerinden yararlanarak uzun bir makale yazmıştır (Bkz.
12│Önsöz ve Açıklama
Islamochristiana -1988- s. 127-199). Bu makalede Osmanlı
ülkesine ait ilginç saptamalar ve tarihsel bilgiler vardır.
Louis Massignon 1962 yılında öldüğünde hâlâ Hallac
üzerindeki çalışmasını sürdürmekteydi. Ölümünün 30.
yıldönümünde, 17-18 Kasım 1992 tarihlerinde UNESCO
Paris’te “Louis Massignon ve Kültürlerarası Diyalog” adı
altında bir seminer düzenlemiştir. Bu seminere konuşmacı
olarak katılanların arasında ne yazık ki tek bir Türk yoktur.
Yirmi konuşmacı arasında sadece bir kişi Müslümandır.
Massignon La Passion de Hallaj kitabını ilk kez 1914
yılında yayınlamıştır. Giderek genişletilen baskıların
sonuncusu yazarın ölümünden hemen sonra yayına girmiştir.
Bundan sonra oğlunun girişimleriyle 1975 yılında bir kez
daha basılır. Biz çalışmamızı bu son baskıdan hareketle
gerçekleştirdik.
Arapça bilmemezlikten dolayı bazı hatalar yapılmış
olabilir. Keza bir çok yerde Hicri takvim kullandık. Kusur ve
eksikliklerimiz için okuyucularımızdan özür dileriz.
Çalışmamızı daha iyiyi gerçekleştirmek isteyenlere ithaf
ediyoruz.
Kitabın yayınlanmasını gerçekleştiren Legem Yayınevi
sahibi sayın Başak BAŞER ŞEHRİ ve yayınevi mensuplarına,
kitap müsvette halindeyken yazım hatalarını düzelten
Sultanili kadim dostum Rasim ÇINAR’a teşekkürlerimi
sunarım.
Niyazi ÖKTEM
Üsküdar Aralık 2023.
